Uzależnienia psychoaktywne

Uzależnienia od środków psychoaktywnych należą do jednych z najczęstszych i najbardziej szkodliwych patologii społecznych. Kategoria ta nie dotyczy wielu innych form uzależnień, które także cechu je znaczny współczynnik szkodliwości i powszechności, np. pracoholizmu, seksoholizmu czy uzależnień interpersonalnych.

Uzależnienie psychoaktywne to zespół zaburzeń fizjologicznych, umysłowych i behawioralnych, które powstają pod wpływem stałego lub okresowego przymusu zażywania (spożywania) określonych środków psychoaktywnych, np. alkoholu, nikotyny narkotyków, leków. Celem korzystania ze środków psychoaktywnych jest wywołanie swoistej interakcji między organizmem człowieka a spożytą substancją oraz spowodowanie oczekiwanych zmian w funkcjonowaniu psychiki lub uniknięcie skutków abstynencji (głodu).

Substancje psychoaktywne zwykle powodują dwa rodzaje zależności:

• zależność fizyczną, która jest efektem włączenia, np. narkotyku, w proces przemiany materii i stopniowego przystosowania się organizmu,
• zależność psychiczną, która stanowi głęboką wewnętrzną siłę, konieczność używania określonej substancji.

Uzależnienie psychiczne nie zawsze związane jest z występowaniem zależności fizycznej, natomiast zależności fizycznej od substancji psychoaktywnej zawsze towarzyszy uzależnienie psychiczne. Niektóre związki chemiczne wywołujące uzależnienia fizyczne i psychiczne w swoisty sposób rodzą także zależność społeczną od grupy osób je konsumujących. Często z czasem używania tych substancji następuje proces wzrostu tolerancji, który oznacza konieczność wprowadzenia do organizmu coraz większych ilości np. alkoholu, aby uzyskać podobne oczekiwane następstwa.

Uzależnienie stwierdza się, jeżeli występują co najmniej trzy z niżej wymienionych objawów:

• silne pragnienie lub poczucie przymusu przyjmowania,
• subiektywne przekonanie o spadku kontroli nad zażywaniem środka,
• używanie środka ze świadomością szkodliwości,
• obecność objawów zespołu odstawienia,
• wzrost tolerancji,
• zawężenie różnorodności zachowań związanych z używaniem środka,
• proces zaniedbywania ważnych sfer życia, np. zawodowej, rodzinnej.

Do podstawowych substancji psychoaktywnych zalicza się: alkohol, opioidy, przetwory konopi indyjskich, związki uspokajające i nasenne, kokainę, substancje stymulujące, środki halucynogenne, nikotynę i lotne rozpuszczalniki. Mogą być one stosowane w sposób doustny, wziewny, podskórny lub dożylnie.

Szacuje się, że stopień uzależnienia od różnych substancji psychoaktywnych osiąga granicę od kilku procent populacji w przypadku alkoholu do kilkudziesięciu procent w odniesieniu do palenia tytoniu. Wielkości te osiągają różny poziom w poszczególnych państwach. Do najbardziej szkodliwych i popularnych uzależnień od substancji psychoaktywnych należą alkoholizm i narkomania.

Alkoholizm

Alkoholizm jest znany od wielu tysięcy lat, jednak określenie to funkcjonuje dopiero od około półtora wieku. Pierwszą współczesną teorię „uzależnienia od alkoholu” stworzył E. Jelinek, który wskazał, że powstanie tej choroby zależy jednocześnie od czynników fizjologicznych, psychologicznych i społecznych. Wyróżnia się trzy zakresy znaczeniowe pojęcia alkoholizmu:

• pijaństwo (nadmierne spożywanie alkoholu),
• choroba alkoholowa (zespół uzależnienia od alkoholu),
• problemy alkoholowe, czyli kompleks patologii społecznych obejmujących kwestie funkcjonowania dzieci i małżonków alkoholików, status materialny i społeczny rodziny alkoholika, sytuację zawodową, koszty leczenia, przestępstwa popełniane pod wpływem alkoholu itp.

Zespół uzależnienia od alkoholu (choroba alkoholowa) wyraża się w formie niekontrolowanego przymusu okresowego lub nieustannego spożywania nadmiernych ilości różnych alkoholi, które wywołują głębokie dysfunkcje somatyczne, psychiczne oraz rodzą oczekiwane przez alkoholika określone efekty, np. stan odprężenia, zadowolenia, euforii, braku głodu.

Pijaństwo jest szkodliwym nawykiem konsumowania nadmiernych ilości alkoholu, co prowadzi do różnych zmian w zachowaniu. Zwykle pijak może w dowolnej chwili kontrolować picie, przerwać je na dłuższy czas, czyli innymi słowy może, jeżeli zechce, doświadczać długich i dowolnych okresów abstynencji bez objawów odstawienia. Alkoholik zaś uczyni wszystko, bez żadnych zahamowań, aby zdobyć alkohol, nie jest bowiem zdolny samodzielnie poradzić sobie z zespołem głodu alkoholowego (nawet na krótki czas). Wyjątkiem są osoby uzależnione, które przy pomocy fachowców i grup wsparcia (np. anonimowi alkoholicy) mogą osiągnąć stan niepicia, który niekiedy trwa kilka, kilkanaście i więcej lat. Jednak osoby te, mimo że od dawna nie spożywają alkoholu, powinny być świadome, iż pozostaną alkoholikami niepijącymi po kres życia. Taka jest swoistość fatalistycznej głębi uzależnienia alkoholowego.

Do najczęstszych przyczyn uzależnienia alkoholowego zalicza się:

• podatność dziedziczną i metaboliczną,
• popularność obyczaju alkoholizowania się, przymus towarzyski,
• wzorce zachowania wyniesione z rodziny,
• istotne trudności, kryzysy osobiste, zawodowe, rodzinne itp. oraz małą zaradność w sytuacjach trudnych, która może prowadzić do poszukiwania w alkoholu środka zastępczego,
• niedojrzałość społeczną, podatność na wpływy, zaburzenia osobowości. Oczywiście główną przyczyną tej choroby jest nadmierna ilość spożywanego bez
  kontroli alkoholu.

Do wybranych objawów uzależnienia alkoholowego należą:

• wzrost tolerancji na alkohol,
• zespół abstynencji, głodu alkoholowego,
• zaburzenia funkcjonowania wszystkich układów organizmu, w tym zwłaszcza nerwowego, krwionośnego, odżywczego i układu ruchu,
• zaburzenie funkcji życia rodzinnego, środowiskowego, zawodowego itp.

Z czasem alkoholizm prowadzi do postępującej, całkowitej degradacji osobistej, rodzinnej, zawodowej i zdrowotnej (śmierci).

Wyróżnia się pięć następujących stopni zatrucia alkoholowego:

• nietrzeźwość (zaburzenia procesów umysłowych i koordynacji wzrokowo-ruchowej) – 0,5 promila alkoholu we krwi,
• lekkie zatrucie (poprawa nastroju, pobudzenie psychoruchowe, spadek zdolności kontroli zachowania, wzrost pewności siebie, otwartości, beztroski) – 0,5-1,0 promila,
• objawy upicia, zatrucia (upośledzenie widzenia, ruchów, myślenia, wysławiania się, nadmierne pobudzenie, agresja) – 2,0-2,5 promila,
• głębokie zatrucie (bełkot wypowiedzi, ruchy niezborne, upadki, bezruch, zaburzenia świadomości i jej utrata, zanik odruchów neurologicznych) – 3,5-4,0 promila,
• głębokie zahamowanie czynności centralnego układu nerwowego, a później innych funkcji organizmu (śmierć) – powyżej 4 promili.

Powyższe stany zatrucia, związane z ilością zawartego we krwi alkoholu, określane są także mianem następujących stadiów upicia (alkoholizacji):

• etap dysforyczny (nietrzeźwości),
• etap euforyczny (lekkiego zatrucia),
• etap ekscytacji (znacznego zatrucia),
• etap narkotyczny (głębokiego zatrucia),
• etap agonalny (zablokowania podstawowych funkcji życiowych).

Istnieją różne style alkoholizowania się, w tym:

• przypadkowo-okazjonalny, np. poczęstowanie podczas podróży,
• poszukiwawczo-okazjonalny, np. podczas imienin, urodzin,
• obyczajowo-ceremonialny, np. podczas wesel, pogrzebów, chrztów,
• instrumentalny, np. w celu podziękowania, ułatwienia sobie drogi,
• zwyczajowo-środowisko wy, np. z okazji zmiany mieszkania, na urlopie, w miejscu pracy, na osiedlu, w rodzinie,
• towarzyski (poszukiwanie bliskości, więzi, aprobaty),
• samotniczy (picie w izolacji interpersonalnej),
• ucieczkowy (upijanie się w celu zapomnienia trosk),
• kulturalno-fasadowy (zachowanie wszystkich pozorów panowania nad piciem),
• skrajnie wyniszczający, prowadzący do śmierci.

Spożywanie alkoholu w Polsce cechują następujące trendy:

• połowa całości konsumowanego alkoholu jest spożywana przez około 10% populacji powyżej 18 roku życia,
• spożywanie jednorazowo dużych ilości,
• konsumowanie dużej ilości alkoholi mocnych (wódek),
• obniżanie się wieku inicjacji alkoholowej do 12-14 roku życia,
• dominacja spożycia przez pracowników fizycznych, niżej wykształconych oraz młodych mężczyzn,
• kobiety piją trzy-cztery razy mniej niż mężczyźni.

Spożywanie nadmiernych ilości alkoholu nie tylko wyniszcza zdrowie somatyczne i psychiczne osoby pijącej. Alkoholicy z czasem tracą zdolność do pracy zawodowej, bycia rodzicem, małżonkiem, odpowiedzialnym obywatelem, członkiem lokalnej społeczności, nie są w stanie pełnić żadnych ról społecznych.

Fakt, że w Polsce jest około miliona ludzi bezpośrednio uzależnionych od alkoholu (około 2-3% populacji ogólnej) i kilka milionów notorycznych pijaków, którzy swoim sposobem życia i zachowania przytłaczają każdy przeciętnie trzy osoby, skłania do stwierdzenia, iż patologia ta okresowo lub trwale wywiera destrukcyjny wpływ na prawie jedną czwartą część społeczeństwa polskiego.

Problemy alkoholowe leżą u podstaw wielu innych patologii społecznych, w tym determinują rozwój przestępczości, agresji, patologii życia rodzinnego, wzrost nieobecności w pracy itp. W Polsce pod wpływem alkoholu powodowany jest co czwarty wypadek drogowy, ponad połowa nieletnich przestępców i prostytutek pochodzi z rodzin alkoholików, co czwarty rozwód orzekany jest w związku z alkoholizmem małżonka, przestępstwa wobec rodziny powodowane są głównie przez alkoholików, sprawcami zdecydowanej większości zabójstw, gwałtów, rozbojów, zakłóceń bezpieczeństwa publicznego są osoby nietrzeźwe. Należy wspomnieć o tak zwanym alkoholowym paradoksie prewencyjnym. Badania amerykańskie i norweskie wykazały, że dużą część szkód społecznych powodują osoby pijące alkohol w sposób umiarkowany. Alkoholicy powodu ją wielokrotnie mniej wypadków pod wpływem alkoholu niż osoby spożywające go nienałogowo. Jednak osoby uzależnione ponoszą dużo większe ryzyko powypadkowe niż pozostali wielbiciele alkoholu. Zatem zmaganie się z problemami alkoholowymi nie powinno koncentrować się tylko na leczeniu i rehabilitacji ludzi z uzależnieniem alkoholowym, lecz także musi ogarniać wczesne postępowanie diagnostyczne, szybką interwencję oraz działania prewencyjne wobec osób pijących alkohol w ilościach nadmiernych i umiarkowanych.

Reasumując, problemy alkoholowe wywołują różnorakie bezpośrednie i pośrednie szkody, straty społeczne, począwszy od 1) materialnych, 2) medycznych, poprzez 3) rodzinne, 4) zawodowe, 5) publiczne, a skończywszy na szkodach 6) moralnych i 7) kulturowych. Alkoholizm marginalizuje i degraduje nie tylko osobę alkoholika, jego bliską i dalszą rodzinę, ale także niszczy bliskie i szersze środowisko społeczne oraz wyniszcza zdrowie biologiczne i społeczno-moralne narodu.

Zmaganie się z tą formą plagi społecznej wymaga istnienia szerokiego systemu działań profilaktycznych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych. Za jego funkcjonowanie, odpowiadają nie tylko oficjalne władze państwowe (parlament, rząd, sądownictwo) i samorządowe, ale przede wszystkim szeroko pojęte społeczeństwo obywatelskie.

Narkomania

Narkomania, w porównaniu z alkoholizmem, jest stosunkowo nową formą patologii o szerokim zasięgu społecznym. Powszechnie ujawniła się, jako swoisty skutek rozwoju cywilizacyjno-kulturowego, dopiero około pół wieku temu w państwach Ameryki Północnej i Europy Zachodniej. Zjawisko narkomanii znane jest jednak z czasów wcześniejszych, tyle tylko że miało wówczas znacznie niniejsze natężenie społeczne. Występowało wcześniej na terenach, na których w sposób naturalny wegetowały lub były uprawiane takie rośliny o właściwościach psychoaktywnych, jak na przykład khat, coca, konopie indyjskie czy mak lekarski. We wcześniejszych wiekach przetwory z tych i innych roślin używane były w celu uzyskania stanów zbiorowej lub indywidualnej ekstazy. Za kolebkę narkotyków i narkomanii uważa się Amerykę Południową. Region ten jest nadal głównym źródłem produkcji i przemytu narkotyków naturalnych.

Pomijając kwestie dyskusji definicyjnych, można przyjąć, że narkomania jest to „stałe lub okresowe używanie w celach niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich”. Listy szeroko pojętych narkotyków publikują agendy międzynarodowe, rządowe lub różne fora eksperckie. Wspólną cechą narkotyków jest ich psychoaktywne oddziaływanie na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego oraz uzależnianie osoby narkomana od ich właściwości. Główną cechą narkomanii jest powstanie uzależnienia psychicznego, fizycznego i czasami społecznego. Według polskiego ustawodawstwa istotą uzależnienia narkotycznego jest zespół zjawisk psychicznych lub fizycznych, wynikających z działania narkotyków na organizm narkomana, przejawiających się w postaci zaburzenia funkcji psychofizycznych i swoistych zmian w zachowaniu oraz wewnętrznego przymusu okresowego lub stałego używania narkotyków w celu doświadczenia ich wpływu na psychikę czy dla uniknięcia przykrych następstw głodu narkotycznego (abstynencji). Uzależnienie narkotykowe powstaje jako skutek celowego, świadomego i długotrwałego zatruwania organizmu przez substancje i środki narkotyczne.

Do ważniejszych substancji narkotycznych eksperci zaliczają:

• morfiny (opium, opiaty – morfina, kodeina, heroina, opioidy – środki syntetyczne, przetwory maku lekarskiego),
• alkohole, barbiturany, leki nasenne i uspokajające,
• amfetaminę, inne psychostymulanty, leki hamujące łaknienie,
• kokainę,
• przetwory konopi indyjskich (haszysz, marihuana),
• substancje halucynogenne (LSD, meskalina, peyotyl, psylocybina, psylocyna, muskaryna),
• przetwory z rośliny cathe edulis forssk,
• lotne rozpuszczalniki i kleje (toluen, aceton, tri, butapren, benzyna).

Powyższe substancje mają różny współczynnik uzależniania. Ich ryzyko uzależniania ilustrują następujące parametry:

• opiaty: 4,2
• psychostymulanty: 3,8
• barbiturany: 2,7
• środki przeciwbólowe: 1,0
• środki nasenne: 0,2
• alkohol: 0,01.

Do podstawowych objawów narkomanii należą:

• niekontrolowane, silne pragnienie nieustannego zażywania środków narkotycznych,
• zaspokajanie tego pragnienia poprzez pokonanie wszelkich barier na drodze do zdobycia narkotyków,
• wzrost wielkości zażywanych dawek w celu uzyskania tego samego efektu, co wiąże się ze zwiększeniem tolerancji,
• trwałe uzależnienie funkcjonowania psychicznego od zażywanego narkotyku,
• zespół reakcji abstynencyjnych w przypadku niezażycia określonej ilości narkotyku,
• przeżywane stany pobudzenia, euforii lub zawężenia świadomości, zaburzenia psychofizjologiczne i społeczne,
• wyniszczanie zdrowia psychicznego i biologicznego,
• erozja zdolności do pełnienia różnych ról społecznych,
• spadek kompetencji samoregulacyjnych i zaradności życiowej.

Za ważniejsze przyczyny uzależnienia od narkotyków uznaje się:

• niedojrzałość psychospołeczną, zaburzenia osobowości, charakteru, adaptacyjne itp.
• uwarunkowania środowiskowo-rodzinne i cywilizacyjne.

Poszczególne przypadki narkomanii mają podłoże indywidualne i są wywołane przez splot wielu różnych czynników endogennych (wewnętrznych) i egzogennych (zewnętrznych ). Uzależnienie od substancji psychoaktywnych najpowszechniej powstaje wśród ludzi w młodym wieku. Ponad połowa narkomanów to osoby do 20. roku życia. Młodzież wywodząca się z rodzin wprost i nie wprost dysfunkcjonalnych nie tylko jest najbardziej podatna na wszelkie uzależnienia, ale także najdotkliwiej odczuwa ich skutki. Tego typu narkomani są najtrudniejszym obiektem terapii, procesowi leczenia trzeba bowiem poddać nie tylko samego młodego narkomana, ale także system społeczny, w którym on funkcjonuje (rodzinę, szkołę, środowisko rówieśnicze itp.). Terapia uzależnienia narkotykowego obejmuje 1) postępowanie medyczne, w tym detoksykację (odtrucie), 2) pomoc psychologiczną, w tym psychoterapię indywidualną i grupową, oddziaływanie grup wsparcia oraz 3) wsparcie rodzinno-środowiskowe. Jako że wszelkie uzależnienia, także niepsychoaktywne, to swoiste „choroby woli”, a właściwie złamanej woli, istotnym celem terapii jest pobudzenie motywacji do leczenia, uruchamianie nadziei życia bez narkotyków i innych czynników uzależniających (np. patologicznego seksu, pracy, jedzenia, związku interpersonalnego) oraz przywrócenie adaptacyjnego napędu, energii do skutecznego pokonywania swoich problemów i odzyskanie choćby względnego zadowolenia z życia w świecie bez narkotyków.

Chroniczna narkomania powoduje liczne szkody zdrowotne (ogólne wyniszczenie biologiczne, choroby nerek i wątroby, obniżenie odporności immunologicznej, choroby zakaźne, w tym zwłaszcza AIDS). Wywołuje także wiele zaburzeń funkcjonowania psychicznego (apatię, poczucie załamania sensu nauki, pracy i życia, upadek motywacji itp.) oraz dysfunkcji życia rodzinnego, zawodowego i obywatelskiego (przestępczość narkomanów). Powszechność uzależnień narkotycznych pociąga za sobą znaczne koszty ekonomiczne (leczenie, rehabilitacja itp.).

Szacuje się, że w Polsce jest od 100 do 150 tysięcy osób bezpośrednio dotkniętych narkomanią oraz kilka razy więcej ludzi pośrednio odczuwających negatywne następstwa uzależnienia narkotykowego. Oddzielnym problemem jest kwestia produkcji, handlu, przemytu i dystrybucji detalicznej substancji narkotycznych. Czyny te w większości państw są niezgodne z normą prawną i podlegają ściganiu. Obecnie przez Polskę przebiega kilka tras światowego przemytu narkotyków, które kontrolują zorganizowane gangi. Ocenia się, że organy porządku publicznego przechwytują zaledwie znikomą część całości obrotów tego wielkiego międzynarodowego biznesu.

Źródło: J. Borkowski, Socjologia i psychologia społeczna. Zarys wykładu, Pułtusk 2003.